Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) έχει πάψει εδώ και πολύ καιρό ν’ αποτελεί σενάριο επιστημονικής φαντασίας, μια εικόνα από ένα πολύ μακρινό μέλλον. Έχει μπει πια για τα καλά στην καθημερινότητα μας αφού δεν υπάρχει, χωρίς να είναι υπερβολή αυτό, σχεδόν κανένας τομέας της ανθρώπινης δραστηριότητας που να μην επηρεάζεται, σε μεγάλο ή σε μικρότερο βαθμό, από την εξάπλωση και την εφαρμογή της.
Η λογοτεχνία, και γενικότερα η γραφή, δεν θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εξαίρεση. Διάφορα εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης όπως το ChatGPT, το Gemini και άλλες πλατφόρμες παραγωγής κειμένων μπορούν σήμερα, αφού λάβουν τη σχετική εντολή από το χρήστη, να δημιουργήσουν ποιήματα ή πεζά λογοτεχνικά έργα, να ετοιμάσουν μέσα σε λίγα λεπτά ακόμα και ένα ολόκληρο μυθιστόρημα!
Η εξέλιξη αυτή, όπως είναι λογικό και αναμενόμενο, προκαλεί ήδη πολλές συζητήσεις, αλλά και αντιφατικά συναισθήματα στο χώρο των συγγραφέων. Άλλοι βλέπουν την ΤΝ ως ένα πολύτιμο εργαλείο, ικανό να συμβάλει καθοριστικά στη βελτίωση των δημιουργιών τους, ενώ άλλοι την αντιμετωπίζουν ως μια σοβαρότατη απειλή για την τέχνη της γραφής. Έτσι, αναπόφευκτα, οδηγούμαστε στο ερώτημα αν είναι «η τεχνητή νοημοσύνη σύμμαχος ή εχθρός του συγγραφέα».
Η απάντηση δεν είναι εύκολη αλλά ούτε και απλή. Όπως αποδέχονται υποστηρικτές αλλά και πολέμιοι της Τ.Ν. ουσιαστικά βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή του δρόμου χωρίς να γνωρίζουμε πού θα μας οδηγήσει και γι’ αυτό το πιο φρόνιμο είναι να είμαστε όσο το δυνατόν πιο προσεκτικοί και να μην βιαστούμε να ταχθούμε με τη μία ή την άλλη πλευρά. Πρόκειται αναμφίβολα για κάτι ξένο για όσους από μας δεν είμαστε καλοί γνώστες ή τόσο εξοικειωμένοι με την τεχνολογία, οπότε είναι φυσιολογικό και ανθρώπινο να μας ανησυχεί για το τι θα φέρει. Επίσης, για όλους μας, είναι κάτι το καινούργιο και όπως είχε γράψει η Έμιλι Ντίκινσον «Κάθε φορά που ένα πράγμα γίνεται για πρώτη φορά, απελευθερώνει έναν μικρό δαίμονα». Κι οι δαίμονες, μικροί ή μεγάλοι, άλλοτε δρουν υπέρ μας και άλλοτε εναντίον μας.
Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να δούμε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του «συμμάχου» ή «εχθρού» μας.
Η ΤΝ για να παραγάγει λογοτεχνικά κείμενα βασίζεται σ’ έναν τεράστιο αριθμό δεδομένων, τα οποία αυξάνονται και πληθύνονται με ταχύτατους ρυθμούς καθώς έτσι βελτιώνεται και ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί.
Αυτό σημαίνει πως έχει πρόσβαση σε χιλιάδες (;), εκατομμύρια (;), δισεκατομμύρια (;) κειμένων, τα οποία αφού «διαβάσει» στη συνέχεια μπορεί να αξιοποιήσει ή και να μιμηθεί προκειμένου να συνθέσει τα δικά της.
Τα κείμενα της δεν είναι προϊόντα βιωμένης εμπειρίας αλλά μόνο της γνώσης που αποκόμισε απ’ όσα δεδομένα έχει στη διάθεση της. Μια γνώση όμως που μπορεί να διευρύνεται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς καθώς της προσφέρονται διαρκώς και νέα δεδομένα.
Οι ιστορίες που χτίζει μπορεί να έχουν ένα συγκινητικό υπόβαθρο, το οποίο όμως θα έχει ξεσηκώσει ή αντιγράψει από όσες έχουν ήδη γραφτεί από ανθρώπους.
Δεν έχει συναισθήματα, ανάλογα μ’ αυτά του ανθρώπου, από τα οποία μπορεί να εμπνευστεί και να καθοδηγηθεί στη συγγραφή ενός κειμένου. Άρα, στην ουσία «δανείζεται» και αξιοποιεί αυτά των ανθρώπων, προσαρμόζοντας τα ανάλογα με την περίπτωση.
Ένα πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει απ’ τα όσα παρέθεσα μέχρι τώρα είναι πως η ΤΝ βασίζεται αποκλειστικά στον ανθρώπινο παράγοντα, οπότε δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τη δική μας συνδρομή και τα δικά μας έργα.
Ωστόσο, αυτό ισχύει σήμερα, αλλά όπως αποδείχτηκε πολλές φορές με την εξέλιξη διαφόρων τεχνολογιών, το σήμερα μπορεί να έχει γίνει ήδη χθες χωρίς καν να προλάβουμε να το αντιληφθούμε.
Οι ειδικοί επιστήμονες που ασχολούνται με την ΤΝ και τη γνωρίζουν από μέσα καθώς εργάζονται για την εξέλιξη της εμφανίζονται καθησυχαστικοί τονίζοντας πως οι υπάρχουσες μορφές της, οι σημερινές, δεν μπορούν να λειτουργήσουν με τον ίδιο τρόπο που λειτουργεί η ανθρώπινη συνείδηση, δεν διαθέτουν την ικανότητα να σκέφτονται, δεν αισθάνονται, δεν παρατηρούν τον κόσμο και ό,τι συμβαίνει σ’ αυτόν με την αμεσότητα που το κάνει ο άνθρωπος. Δηλαδή, στερούνται όλων εκείνων των βασικών και απαραίτητων στοιχείων που εμπνέουν, κινούν και καθοδηγούν τη διαδικασία της γραφής.
Η ΤΝ επικεντρώνεται στην εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών, τρέφεται μόνο από τα δεδομένα που ήδη έχει στη διάθεση της και κινείται πάνω σε προδιαγεγραμμένες διαδικασίες που έχουν σχεδιαστεί από ανθρώπους. Βασίζονται σε αλγόριθμους που γνωρίζουν και ακολουθούν έναν συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας, απ’ τον οποίο δεν είναι σε θέση να παρεκκλίνουν.
Όλα αυτά είναι παρήγορα και ενθαρρυντικά, αλλά το ερώτημα είναι μέχρι πότε θα ισχύουν.
Ο νομπελίστας συγγραφέας Καζούο Ισιγκούρο δεν είναι καθόλου αισιόδοξος και γι’ αυτό σε μια συνέντευξη του στη βρετανική εφημερίδα Guardian όταν ρωτήθηκε σχετικά απάντησε πως κατά τη γνώμη του «η Τεχνητή Νοημοσύνη θα γίνει πολύ καλή στη χειραγώγηση των συναισθημάτων. Νομίζω ότι βρισκόμαστε πολύ κοντά σε μια τέτοια κατάσταση. Προς το παρόν σκεφτόμαστε απλώς την ΤΝ να επεξεργάζεται δεδομένα ή κάτι τέτοιο. Αλλά πολύ σύντομα, η ΤΝ θα είναι σε θέση να καταλάβει πώς προκαλούνται ορισμένα είδη συναισθημάτων στους ανθρώπους, όπως θυμός, θλίψη, γέλιο».
Πρόκειται για μια άποψη που ήδη τη συμμερίζονται πολλοί.
Εν τω μεταξύ, η ΤΝ όσο προχωρά εκτός απ’ το να βασίζεται στις ανθρώπινες δημιουργίες μιμείται πλέον όλο και καλύτερα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γραφής γνωστών και σημαντικών συγγραφέων.
Στις 26 Νοεμβρίου του 2021, η Ai-Da, το πρώτο υπερρεαλιστικό ανθρωποειδές ρομπότ-καλλιτέχνης, απήγγειλε ένα ποίημα που συνέθεσε για να τιμήσει το μεγάλο Ιταλό δημιουργό Δάντη, στο Μουσείο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, στο πλαίσιο μιας έκθεσης για τα 700 χρόνια από το θάνατο του. Ένα ποίημα βασισμένο εξ ολοκλήρου και βγαλμένο απ’ το έργο του ίδιου του Δάντη!
Πώς δούλεψε; Το ρομπότ διάβασε την «Θεία Κωμωδία» και στη συνέχεια αφού μελέτησε πολύ καλά τα μοτίβα διατύπωσης του έπους με τη βοήθεια αλγόριθμων, δημιούργησε το δικό του ποίημα, μιμούμενο το ύφος, τη δομή, το λεξιλόγιο και το περιεχόμενο του σπουδαίου αυτού έργου. Σύμφωνα δε με τον εφευρέτη της Ai-Da, τον Άινταν Μέλερ, η ικανότητα της να μιμείται την ανθρώπινη γραφή είναι «τόσο μεγάλη, που αν διαβάσεις το ποίημα της δεν θα καταλάβεις ότι δεν έχει γραφτεί από άνθρωπο»!
Η κ. Βούλα Κοκολάκη στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο της με τίτλο «Λογοτεχνία και τεχνητή νοημοσύνη» που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ο Αναγνώστης» αναφερόμενη στο γεγονός αυτό, αναρωτιέται: «Κάτι παρεμφερές δεν συμβαίνει, όμως, και στην λογοτεχνία των ανθρώπων; Αν ένας άνθρωπος-πεζογράφος διαβάζει επί μία μακρά χρονική περίοδο αποκλειστικά και συνολικά την εργογραφία του Φραντς Κάφκα, αν μελετήσει τα χαρακτηριστικά στοιχεία, το ύφος και τις θεματικές του και τα αφομοιώσει εύστοχα, αν αναπαράγει στα δικά του λογοτεχνικά κείμενα την αίσθηση του παράλογου, της αδιέξοδης γραφειοκρατίας, της αποξένωσης, της αβεβαιότητας και της σύγχυσης, της υποχώρησης του κανονικού και του λογικού, της παραμορφωμένης πραγματικότητας, παγιδευμένους ήρωες σε ακατανόητα, ανεξήγητα συστήματα κ.α. πολύ πιθανόν να παραγάγει ένα διήγημα ή μυθιστόρημα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «καφκικό». Ή αν επιδείξει τέτοια δεξιοτεχνία ενδεχομένως να αναγνωριζόταν ψευδώς βέβαια ως ένα ανέκδοτο έργο του ίδιου του Φραντς Κάφκα.»
Οπότε, θα μπορούσαμε να πούμε πως η ΤΝ εκτός από τα έργα μας μιμείται και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε πολλοί από μας που γράφουμε.
Για να μην θεωρηθώ… άδικος ή… μονομερής, θέλησα να δώσω και στην ίδια την ΤΝ τη δυνατότητα να μας πει τη γνώμη της για το αν τελικά είναι σύμμαχος ή εχθρός του συγγραφέα, παραθέτοντας τα υπέρ και τα κατά αυτής της σχέσης. Για να το πετύχω κατέφυγα σε τρία διαφορετικά μοντέλα, απ’ αυτά που προσφέρονται ακόμα δωρεάν και δεν είναι βέβαια και τα πιο αξιόπιστα, και να ποια ήταν τα αποτελέσματα, ξεκινώντας με τα υπέρ.
• Βελτιώνουν την παραγωγικότητα: Μπορούν να αυτοματοποιήσουν κουραστικές διαδικασίες, όπως η επιμέλεια, η διόρθωση και η αναδιαμόρφωση κειμένων, επιτρέποντας στους συγγραφείς να εστιάσουν περισσότερο στην έμπνευση και την ουσία της ιστορίας τους.
• Προσφέρουν νέες ιδέες: Μπορούν να λειτουργήσουν ως «πηγή έμπνευσης», δημιουργώντας προσχέδια, ιδέες για πλοκές, χαρακτήρες ή τίτλους. Ο συγγραφέας μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτές τις προτάσεις ως βάση, τις οποίες θα επεξεργαστεί και θα εξελίξει με το δικό του προσωπικό στυλ. Τον βοηθούν να ξεπεράσει τη δημιουργική του στασιμότητα.
• Βοηθούν στην έρευνα: Συγκεντρώνουν πληροφορίες για ένα συγκεκριμένο θέμα, γεγονός ή ιστορική περίοδο, εξοικονομώντας πολύτιμο χρόνο στους συγγραφείς που γράφουν μυθιστορήματα εποχής ή ιστορικά έργα.
• Συμβάλλουν στη δημιουργία πειραμάτων και την εξερεύνηση: Οι συγγραφείς μπορούν να πειραματιστούν με διαφορετικά αφηγηματικά στυλ και φωνές, δοκιμάζοντας νέες προσεγγίσεις στη γραφή τους.
• Βελτιώνουν τη γραφή: Με εργαλεία όπως το Grammarly, διορθώνουν τη γραμματική, το συντακτικό και το ύφος, ενώ άλλα μπορούν να βοηθήσουν στη συντομία ή την επέκταση κειμένου.
• Επεξεργάζονται και αναδιατυπώνουν: Λειτουργούν ως βοηθοί στην επεξεργασία, προτείνοντας διαφορετικές διατυπώσεις ή τρόπους έκφρασης.
• Μάρκετινγκ και προώθηση: Είναι σε θέση να βοηθήσουν τους συγγραφείς στην προώθηση του έργου τους, δημιουργώντας περιλήψεις, περιγραφές και διαφημιστικό υλικό.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζουν και τα «κατά» αυτής της σχέσης, όπως τα περιέγραψε πάντα η ίδια η ΤΝ.
• Αμφισβήτηση της πρωτοτυπίας: Η ικανότητα της ΤΝ να παράγει κείμενα βασισμένα σε υπάρχοντα έργα εγείρει ερωτήματα σχετικά με την αυθεντικότητα και την πρωτοτυπία. Η κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και η έλλειψη πνευματικών δικαιωμάτων για τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση των μοντέλων της ΤΝ αποτελούν σοβαρό κίνδυνο για τους συγγραφείς.
• Αλλοίωση της δημιουργικότητας: Η υπερβολική εξάρτηση από τα εργαλεία ΤΝ μπορεί να αλλοιώσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα, οδηγώντας σε τυποποιημένα κείμενα, χωρίς προσωπικό στυλ ή συναισθηματικό βάθος. Η μαγεία της ανθρώπινης εμπειρίας και η μοναδική φωνή του συγγραφέα κινδυνεύουν να χαθούν.
• Απώλεια εργασίας: Ο κίνδυνος αντικατάστασης του ανθρώπινου παράγοντα σε επαγγέλματα όπως η κειμενογραφία και η επιμέλεια είναι πια υπαρκτός, καθώς οι αλγόριθμοι μπορούν να παράγουν περιεχόμενο γρήγορα και με χαμηλό κόστος.
• Ηθικά διλήμματα: Η χρήση της ΤΝ στη συγγραφή θέτει ηθικά ζητήματα, όπως το ποιος έχει την ευθύνη για το τελικό κείμενο, ειδικά σε περιπτώσεις παραπληροφόρησης ή προβληματικού περιεχομένου.
Όλη αυτή η παράθεση των υπέρ και των κατά εκ μέρους της ΤΝ, σε όλες τις περιπτώσεις, κλείνει μ΄ ένα, περίπου, πανομοιότυπο, συμπέρασμα που εμπεριέχει ένα ηθικό δίδαγμα.
(σ. σ. αυτό αν και η ίδια η ΤΝ δεν το αναφέρει στα «κατά» της, το προσθέτω εγώ. Ότι, δηλαδή, σε κάθε κείμενο που της ζητάς να γράψει πάντοτε καταλήγει μ’ ένα ηθικό δίδαγμα, που σε πολλές περιπτώσεις είναι κοινότυπο, κλισέ και ρηχό.)
«Η ΤΝ δεν είναι ούτε πανάκεια ούτε καταστροφικός δαίμονας. Η σχέση της με τον συγγραφέα είναι, τελικά, μια σχέση συνεργασίας, και ο τρόπος που θα διαμορφωθεί εξαρτάται από τον άνθρωπο.
Ο συγγραφέας του μέλλοντος θα πρέπει να μάθει να τη χρησιμοποιεί με σύνεση και κριτική σκέψη, αξιοποιώντας τις δυνατότητές της ως εργαλείο και όχι ως υποκατάστατο της δημιουργικότητάς του. Θα πρέπει να διατηρήσει την προσωπική του φωνή, την αυθεντικότητα και το πάθος του για τη γραφή, χρησιμοποιώντας την για να ενισχύσει και όχι να εξασθενίσει τη δική του τέχνη. Με αυτόν τον τρόπο, η ΤΝ μπορεί να γίνει ένας ισχυρός σύμμαχος, βοηθώντας τους συγγραφείς να εξελίξουν την τέχνη τους σε νέα επίπεδα, διατηρώντας ταυτόχρονα τον ουσιώδη ανθρώπινο παράγοντα που κάνει τη λογοτεχνία τόσο ξεχωριστή.»
Μπορεί στ’ αλήθεια τα πράγματα να εξελιχθούν έτσι; Αυτό που φοβόμαστε σήμερα, εν πολλοίς δικαιολογημένα, και το βλέπουμε αν όχι με εχθρική, σίγουρα με επιφυλακτική, διάθεση να εξελιχθεί τελικά σε έναν σύμμαχο μας;
Πάντως φαινόμενα συνεργασίας ανάμεσα σε συγγραφείς και την ΤΝ έχουμε ήδη και μια εξ αυτών βραβεύτηκε. Πρόκειται για περίπτωση της 34χρονης Ρίε Κουντάν, που το 2024 τιμήθηκε με το Βραβείο Ακουτάγκαβα, ένα από τα σημαντικότερα βραβεία της ιαπωνικής λογοτεχνίας, για το μυθιστόρημά της Tokyo Sympathy Tower, που ένα μέρος του είναι γραμμένο από την ΤΝ.
Όλα όσα συμβαίνουν πλέον ανάμεσα στην ΤΝ και τη λογοτεχνία απασχολούν και τις διάφορες συλλογικότητες που εκπροσωπούν τους συγγραφείς.
Η δική μας Εταιρεία Συγγραφέων συνυπέγραψε, πρόσφατα, μαζί με 13 Μεγάλους Ευρωπαϊκούς Οργανισμούς, Ομοσπονδίες, Ενώσεις Συγγραφέων και άλλων δημιουργών Ανοιχτή Επιστολή σχετικά με την Προστασία των δικαιωμάτων των καλλιτεχνών και άλλων δημιουργών κατά την ανάπτυξη παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης, προς την Επιτροπή Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Με επιστολή που εστάλη προς την Unesco, αλλά και διάφορους άλλους φορείς, Έλληνες εκδότες και συγγραφείς ζήτησαν τον επανακαθορισμό του όρου «βιβλίο», έτσι ώστε να εξαιρούνται όσα είναι προϊόντα της ΤΝ.
Η αμερικανική εταιρεία συγγραφέων The Authors Guild, δημιούργησε μια
διαδικτυακή πλατφόρμα, ώστε τα μέλη της να μπορούν να πιστοποιούν ότι το
έργο τους «προέρχεται από ανθρώπινη νοημοσύνη» και ότι δεν είναι
προϊόν Τ. Ν. Θα καταχωρούν εκεί τα βιβλία τους και θα μπορούν πλέον να χρησιμοποιούν ένα ειδικό λογότυπο στο εξώφυλλο της έκδοσης και στο
διαφημιστικό υλικό, που θα πιστοποιεί πως η δουλειά τους έχει δημιουργηθεί
χωρίς την παρέμβαση της ΤΝ.
Μετά απ’ όλα αυτά, το ερώτημα παραμένει. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι τελικά σύμμαχος ή εχθρός του συγγραφέα;
Δεν έχω κάποια συγκεκριμένη απάντηση και δεν νομίζω πως θα μπορούσε κανείς μας να έχει.
Μακάρι ν’ αποδειχθεί μια μέρα πως είναι πραγματικά σύμμαχος μας.
Η προσφυγιά. Συνομήλικη του ανθρώπου. Πάντα παρούσα. Με παρελθόν, παρόν και μέλλον. Γράφτηκαν τόσα κι ειπώθηκαν πολλά περισσότερα. Τι...
Κοζάνη, Δεκέμβρης 1960. Η πόλη βουλιάζει στο χιόνι, αλλά κουμπάρος και μπράτιμοι οδεύουν χορεύοντας υπό την συνοδεία οργάνων για να παραλάβ...