«Γιαλάν Ντουνιάς» του Μιχάλη Πιτένη, εκδόσεις Γράφημα Της Δήμητρας Καραγιάννη (περ. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, τ. 211-212, χειμώνας 22-23)

Ο Μ.Π. είναι από τις διακριτές πνευματικές οντότητες της πόλης, της περιοχής και όχι μόνο. Συγγραφέας πολλών μυθιστορημάτων, τα οποία όχι άδικα τον φέρουν στις πρώτες γραμμές της λογοτεχνικής γραφής. Οι αφηγήσεις και οι ιστορίες του, που έχουν τη μορφή της δύσκολης, αλλά και γι’ αυτό γοητευτικής ειδολογικά τέχνης του μυθιστορήματος, δείχνουν του λόγου το ασφαλές. Το βιβλίο αυτό είναι το 9ο για τον συγγραφέα και το 6ο του μυθιστόρημα. Έχει κεντρικό πυρήνα αφήγησης την πόλη του, την Κοζάνη δηλαδή, από την οποία αντλεί θέματα ιστορικά, λαογραφικά, πνευματικά, που τα επεξεργάζεται και τα μυθοπλάθει σε μια ιστορία που συγκινεί τον αναγνώστη, καθώς κινείται κοντά στα δικά του τοπία γνώσης κι εμπειρίας. Η Κοζάνη του ’60 καδράρεται εντέχνως μέσα από τις λέξεις και κυριαρχούν τελείως οι εικόνες μιας άλλης εποχής, μια εποχής που δεν την έζησε ο συγγραφέας, αλλά τη γνώρισε και την έμαθε μέσα από αφηγήσεις οικείων προσώπων, όπως οι γονείς του, στους οποίους αφιερώνει το βιβλίο αυτό. Γι’ αυτό και θαρρείς νιώθει νοσταλγία, όχι για την εποχή εκείνη, που ούτως ή άλλως δεν την έζησε, μα για τα πρόσωπα που αγάπησε και για την ιστορία που έφεραν μαζί τους. «Γιαλάν Ντουνιάς» ο τίτλος, ψεύτικος κόσμος, δηλαδή. Ένας κόσμος αλλιώτικος από τον σημερινό, με έναν τρόπο σκέψης άλλο. Μια δύσκολη εποχή που αναπαριστάται μέσα από τη δράση των ηρώων. Μήπως η σημερινή εποχή δεν είναι δύσκολη; Αυτό ακριβώς είναι που ενώνει αυτούς τους δύο κόσμους. Όλα είναι αλλιώτικα και όλα ίδια. Ο κόσμος «ψεύτικος» δεν είναι πάντοτε, εξάλλου; Είμαστε αναγκασμένοι να υπάρχουμε σε έναν ψεύτικο κόσμο και να αναζητούμε την όποια αλήθεια του σε κάθε εποχή. Διαβάζοντας το μυθιστόρημα αυτό, που με άνεση σε παρασέρνει και σε οδηγεί – αφήνεσαι, θαρρείς, σε μια νοσταλγία για το άλλοτε του τόπου-, χάνεσαι στις μικρές του στιγμές που συναθροιζόμενες συνθέτουν ένα μεγάλο πίνακα, μια τοιχογραφία με πολλά και ποικίλα στοιχεία κι αναφορές πάνω στα οποία πατούν με άνεση οι αναγνώστες. Το βιβλίο ξυπνά αναμνήσεις στους ανθρώπους που έζησαν τα χρόνια εκείνα και διεγείρει γοητευτικά το ενδιαφέρον των νεότερων για όσα προηγήθηκαν, για τον τόπο, τους ανθρώπους. Λες και δημιουργεί τεχνητές αναμνήσεις στους επόμενους. Εικόνες, σκηνές και μνήμες της παλιάς Κοζάνης, ορθώνονται στα μάτια του αναγνώστη, τον παίρνουν απ’ το χέρι και τον πηγαίνουν στο άλλοτε της πόλης, τον γυρίζουν στις γειτονιές της και του μαθαίνουν το χθες με έναν τρόπο οικείο και ζεστό. Το κοζανίτικο ιδίωμα κυριαρχεί. Πολλές σκηνές είναι βασισμένες στο ιδίωμα, το οποίο έχει ρόλο καθοριστικό, αφού άλλωστε είναι αυτό που χαρακτηρίζει τον τόπο. Ο Μ.Π. «μιλάει» στο βιβλίο αυτό για την Κοζάνη του ’60 και ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 92 μιλάει στη «γλώσσα» της. Οι λέξεις, οι εκφράσεις, το ηχόχρωμα των φωνών που θαρρείς ζωντανεύουν στα αυτιά σου, τα ονόματα των ηρώων, όλα είναι συνυφασμένα με τον τόπο και το χρόνο του βιβλίου. Στο σημείωμα που υπάρχει στο τέλος του βιβλίου, ο συγγραφέας αναφέρεται σε βιβλία όπου ανέτρεξε προκειμένου να κάνει σωστή χρήση του γλωσσικού ιδιώματος. Το ιδίωμα ενός τόπου είναι ίσως το πιο σημαντικό στοιχείο της ταυτότητάς του. Η γεωγραφική αυτή γλωσσική ποικιλία και ιδιαιτερότητα που χαρακτηρίζει έναν τόπο, σχετίζεται άμεσα όχι μόνο με την πολυμορφία της γλώσσας, αλλά και με την γλωσσική και κοινωνική συμπεριφορά των μελών. Γι’ αυτό και το βιβλίο αυτό αποτελεί ουσιαστικά καταγραφή της κοινωνίας, της λαογραφίας και της παράδοσης μιας ολόκληρης εποχής και του τόπου στον οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα, της Κοζάνης δηλαδή. Η λαογραφία είναι από τις ισχυρές του βιβλίου, καθώς περιλαμβάνει πλούσιο υλικό, το οποίο καταγράφει και περιγράφει έμμεσα τη λαϊκή παράδοση του τόπου, μιλώντας για την ψυχική και κοινωνική του ζωή, τον υλικό και πνευματικό βίο, τον παραδοσιακό πολιτισμό, επιβιώσεις που διαμορφώνονται και μεταλλάσσονται, καθώς βρίσκονται σε επικοινωνία και αλληλεπίδραση με άλλες σφαίρες της κοινωνικότητας. Εικόνες, γεύσεις, λέξεις, μυρωδιές… είναι όλα εκεί και μας πάνε στην Κοζάνη του 1960 κι εμείς θέλουμε να μείνουμε εκεί. Τα λαογραφικά στοιχεία του μυθιστορήματος αποτυπώνουν εύστοχα την εποχή και τη γεωγραφία του τόπου. Ο «Γιαλάν Ντουνιάς» (που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γράφημα) είναι ένα μυθιστόρημα 530 σελίδων, με 55 κεφάλαια και ένα ωραίο εξώφυλλο, μελάνι με πενάκια, έργο του Αργύρη Παφίλη, ειδικά φιλοτεχνημένο για το βιβλίο στο οποίο βλέπουμε μια παλιά γειτονιά της Κοζάνης. Δεν πρόκειται για ένα έργο που συνοδεύει απλά το περιεχόμενο, αλλά για ένα εξώφυλλο που το αναδεικνύει και προϊδεάζει ευχάριστα τον αναγνώστη μεταφέροντάς τον κατευθείαν στο κλίμα του βιβλίου. Τα εξώφυλλα των βιβλίων -και το λέω αυτό και ως εκδότρια- φορές δεν είναι απλά ένα αισθητικό κομμάτι που τα περιγράφει. Είναι ένας λόγος έλξης προς ανάγνωση του κειμένου, κι ακόμα, είναι ένα εικαστικό έργο δεμένο με την αξία του περιεχομένου. Καλλιεργούν και ευφραίνουν τον αναγνώστη αναδεικνύοντας το κείμενο. Ετούτο εδώ το έργο εξωφύλλου είναι το καταλληλότερο για το κείμενο που με στοργή αγκαλιάζει. Ο Μ. Π. αγαπάει τον τόπο του. Η Κοζάνη δεν είναι μόνο ο τόπος όπου γεννήθηκε. Είναι ο τόπος τον οποίο δεν άφησε. Είναι ο τόπος όπου ζει και δημιουργεί. Πολλά γραπτά του έχουν κεντρικό πυρήνα αφήγησης την πόλη του «είναι» του. Η αγάπη του αυτή είναι εμφανής, είναι υπαρκτή και αμετάβλητη. Τον περασμένο Αύγουστο η Παρέμβαση πραγματοποίησε μια διήμερη δράση με θέμα «Τόπος και λογοτεχνία» στην οποία συμμετείχε ο Μιχάλης. Σκοπός ήταν να αναδειχθεί το πόσο οι τόποι καθορίζουν τους συγγραφείς. Και το βλέπουμε σήμερα στο βιβλίο αυτό, που είναι αναπόσπαστα δεμένο με τον τόπο στον οποίο ζωντανεύουν τα γεγονότα. Εξάλλου, οι τόποι καθορίζουν τη σκέψη. Η γραφή είναι καθρέφτης των βιωμάτων μας. Και οι λέξεις γεννιούνται μέσα στους χώρους όπου υπάρχουμε και ζούμε. Αυτό συμβαίνει με τον Μ.Π. και την Κοζάνη του. Και καλώς συμβαίνει, γιατί η σχέση αυτή με την πόλη του γίνεται αιτία για να απολαμβάνουμε ωραία έργα. Θα τολμούσα να πω ότι βλέπω κάποιου είδους συνέχεια του έργου του Μιχ. Παπακων/νου (κυρίως της Τριλογίας του μεσοπολέμου), σαν μια φυσική προέκταση της εποχής του στον καιρό και τον κόσμο μας. Ο Μ.Π παίρνει τη σκυτάλη της μυθιστορηματικής κοινωνικοπολιτικής κατάστασης της πόλης και του τόπου εκεί που την άφησε ο Μ. Παπακων/νου και την συνεχίζει από άλλη αφετηρία λογοτεχνική στις μεταπολεμικές φάσεις του ανθρωποχωροχρόνου μας με τρόπο εύληπτο και ΤΕΥΧΟΣ 211-212 93 ευχάριστο για στον αναγνώστη. Ο «Γιαλάν ντουνιάς», μέσω της μυθοπλασίας, μιλάει για την αλήθεια μιας ολόκληρης εποχής. Θέλει να τιμήσει το παρελθόν και τους ανθρώπους του. Φανταστικά πρόσωπα συνυπάρχουν με υπαρκτά και κάπου εκεί η φαντασία συναντά την πραγματικότητα και ο αναγνώστης τον συγγραφέα. Στις σελίδες του βιβλίου «υπάρχει» ο συγγραφέας. Είναι εκεί και ακολουθεί τη διαδρομή των προσώπων. Στήνει το σκηνικό και αφηγείται την ιστορία, δηλώντας με κάποιο τρόπο την έμμεση παρουσία του σε όσα περιγράφει. Δε θέλει να ωραιοποιήσει, να μυθοποιήσει, ούτε όμως και να απομυθοποιήσει κάτι. Θέλει μόνο να πει μια αλήθεια. Για τον τόπο, για τον άνθρωπο, για τη ζωή, για το χθες και το σήμερα. Και πετυχαίνει το στόχο του. Το βιβλίο, με αναφορά σε μια δύσκολη εποχή του παρελθόντος, έρχεται να πει κάτι σε μια άλλη δύσκολη εποχή, του σήμερα. Να χτυπήσει ένα καμπανάκι για ό,τι χάνεται, για ό,τι αδίκως αλλάζει, για όσα έφυγαν και δε γυρίζουν, για όσα μας αφήνουν ακριβώς επειδή τα αφήνουμε, για όσα θα έπρεπε να κρατηθούν ζωντανά γύρω και μέσα μας. Και το κάνει αυτό μέσα από τη δύναμη που έχει η λογοτεχνία να μιλάει με τον πιο απλό τρόπο για τα πιο μεγάλα πράγματα. Οι εικόνες είναι έντονες, οι περιγραφές πολλές, είναι ένα κείμενο που δημιουργεί αναμνήσεις… Ευχάριστο, εύληπτο, με δυνατή γλώσσα που ρέει, το 6ο αυτό μυθιστόρημα του Μ. Π., αποτελεί ένα από τα ωραιότερά του κι ένα σημείο αναφοράς στο παρελθόν της Κοζάνης. Είναι ένα βιβλίο -θα το έλεγα «λαογραφικό μυθιστόρημα»- με άκρως κοζανίτικη απόχρωση που μπορεί να αγαπηθεί από πολλούς μη Κοζανίτες. Γιατί άραγε θα πρέπει να διαβάσουμε το νέο μυθιστόρημα του Μ.Π.; Για πολλούς λόγους. Με κυριότερο το ότι σ’ αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας Μ.Π. μυθιστορεί κατά κάποιον τρόπο την τοπική ιστορία. Κι αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον. Γιατί έτσι ο αναγνώστης βουτάει στο δικό του παρελθόν από τον πλάγιο δρόμο της λογοτεχνίας στην αυτογνωσία του, για να βρει ίσως και τον εαυτό του εκεί και να ξαναβιώσει, μαζί με τους πρωταγωνιστές του βιβλίου, τον δικό του χαμένο χρόνο σαν μια ευχάριστη σπονδή στην απώλεια ή τις σκιές της, έστω. Κι αυτό είναι το καλό με τη λογοτεχνία, αφού με αυτήν ή μέσω αυτής καταφέρνουν οι συγγραφείς να μεταδίδουν στους ανθρώπους αισθήματα που χάθηκαν ή να τα ξαναζούν όπως στην πραγματικότητα κάποτε, αλλά τώρα αισθητικά ωραία και να γίνεται η καθημερινότητα πιο υποφερτή με τη μαγεία της λογοτεχνικής γραφής και τους πετυχημένους εργάτες της, όπως είναι ο Μ.Π.