Κουβαλώντας το στίγμα των προγόνων
Για το μυθιστόρημα του Μιχάλη Πιτένη «Η απόγονος» (εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες).
Της Ελένη Γερούση
Στο οπισθόφυλλο του μυθιστορήματος Η απόγονος τίθεται το ερώτημα: «Μπορεί το παρελθόν να ερμηνεύσει το παρόν και, ίσως, να δείχνει και το μέλλον;» Θα επαναδιατυπώσω το ερώτημα: μπορεί αυτό να γίνει μέσω της λογοτεχνίας;
Βασική λοιπόν θεωρητική αφετηρία της προσέγγισης του μυθιστορήματος του Πιτένη είναι ότι η λογοτεχνία, αντλώντας τα θέματά της από την ιστορία, λειτουργεί ως φορέας της ατομικής, συλλογικής και πολιτισμικής μνήμης και επιδρά στις συνειδήσεις των αναγνωστών.
Ακολουθώντας την παράδοση του Ρώσου θεωρητικού της λογοτεχνίας Μπαχτίν, ο οποίος επανεισάγει την πραγματικότητα, την ιστορία και την κοινωνία στο κείμενο, ο Τοντόροφ θεωρεί πως η λογοτεχνία, προτείνοντας μία ερμηνεία του κόσμου, είναι ταυτόχρονα ένας στοχασμός για την ανθρώπινη -κατάσταση. Γράφει στο βιβλίο του Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, που αποτελεί έναν ύμνο στη δύναμη της λογοτεχνίας: «η πραγματικότητα την οποία η λογοτεχνία φιλοδοξεί να κατανοήσει είναι απλούστατα (αλλά, συγχρόνως, τίποτα δεν είναι πιο περίπλοκο) η ανθρώπινη εμπειρία». Βασική λοιπόν θεωρητική αφετηρία της προσέγγισης του μυθιστορήματος του Πιτένη είναι ότι η λογοτεχνία, αντλώντας τα θέματά της από την ιστορία, λειτουργεί ως φορέας της ατομικής, συλλογικής και πολιτισμικής μνήμης και επιδρά στις συνειδήσεις των αναγνωστών. Με αυτή την έννοια, η λογοτεχνία καθορίζει την ιστορική συνείδηση, και, κατά συνέπεια, το παρόν μας και το μέλλον μας.
Το μυθιστόρημα Η απόγονος είναι το κατεξοχήν έργο του συγγραφέα που συνδιαλέγεται με την ιστορία. Καταπιάνεται με το θέμα της αναβίωσης της ναζιστικής ιδεολογίας στη σημερινή Ευρώπη, μιας ιδεολογίας, όπως σχολιάζει ο ίδιος, μεταλλαγμένης και προσαρμοσμένης στις σύγχρονες συνθήκες και γι’ αυτό, ίσως, πιο επικίνδυνης. Η υπόθεση με λίγα λόγια έχει ως εξής: Η Μαριάννα Ανδρέου, μια νέα μαχόμενη δικηγόρος, συνδέεται ερωτικά με τον Ότο Σαντάου, πρόεδρο της διεθνούς οργάνωσης «Η Γερμανία για την ενωμένη Ευρώπη». Η οργάνωση ως φανερό της στόχο έχει τη δημιουργία των προϋποθέσεων για την καλύτερη συνεννόηση των Ευρωπαίων πολιτών, με τη Γερμανία να παίζει προεξάρχοντα ρόλο. Η ηρωίδα συναντά στο Μόναχο, όπου γίνονται τακτικά τα συνέδρια της οργάνωσης, τον Καταλανό ακτιβιστή Ενρίκε Ρόχας ο οποίος της θέτει ερωτήματα σχετικά με την καταγωγή της. Από το σημείο αυτό και μετά το μυθιστόρημα περιστρέφεται γύρω από την προσπάθειά της να ανασυνθέσει την πραγματική ιστορία των προγόνων της. Η αφιέρωση στο πίσω μέρος μιας παλιάς φωτογραφίας, που βρέθηκε κρυμμένη στα πράγματα της μητέρας της, την οδηγεί στην οδυνηρή ανακάλυψη ότι η μητέρα της Κέλυ ήταν ένα παιδί της Βέρμαχτ και ότι ο παππούς της ήταν λοχαγός των Ες Ες που διετέλεσε, ανάμεσα σε άλλα, διοικητής ενός μαιευτηρίου Lebensborn, στο οποίο εφαρμοζόταν το πρόγραμμα ευγονικής του Χάινριχ Χίμλερ. Ένα πρόγραμμα που στόχο είχε να ενθαρρύνει, αρχικά, άνδρες-μέλη των Ες Ες να τεκνοποιούν με γυναίκες που πληρούσαν τα χαρακτηριστικά της Άριας φυλής. Η ηρωίδα μαζί με τα άλλα πρόσωπα του έργου, τον Έλληνα Παναγιώτη που πάει να σπουδάσει στη Γερμανία, τον Βέλγο συλλέκτη έργων τέχνης Τίο Ρενάρ, τον Γάλλο οικονομολόγο Ντομινίκ Περετί, τον Ιταλό καθολικό ιερέα Τζιάκομο Σαντρίνι περιπλανιούνται σε μητροπόλεις της σημερινής Ευρώπης, όπως είναι το Μόναχο, οι Βρυξέλλες, η Ρώμη και η Θεσσαλονίκη και έρχονται αντιμέτωποι με την ευρωπαϊκή ιστορία. Και αυτή η ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο «από μια ατέλειωτη γραμμή ανθρώπινου αίματος που πολλές φορές χύθηκε για το τίποτα». Στο συνέδριο που πραγματοποιεί η οργάνωση στο Μόναχο, και στο οποίο συγκεντρώνονται οπαδοί νοσταλγοί του Χίτλερ, η ηρωίδα βιώνει επώδυνα την ανακάλυψη της πραγματικής της ταυτότητας.
Το μυθιστόρημα «Η απόγονος» μάς υποχρεώνει να ξανασκεφτούμε τις θεμελιώδεις ηθικές αξίες του πολιτισμού μας και να αφυπνιστούμε πάνω σε μια σειρά από ζητήματα που αφορούν τη μνήμη και τη λήθη.
Το μυθιστόρημα Η απόγονος μάς υποχρεώνει να ξανασκεφτούμε τις θεμελιώδεις ηθικές αξίες του πολιτισμού μας και να αφυπνιστούμε πάνω σε μια σειρά από ζητήματα που αφορούν τη μνήμη και τη λήθη. Όπως ένα από τα πρόσωπα του βιβλίου, ο 87χρονος καθηγητής Νίκλας Κοχ, «δε γύρισε την πλάτη στη συνείδησή του» αλλά ένιωθε το «χρέος να μεταφέρει την ιστορική αλήθεια σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους» λόγω του δικαιολογημένου φόβου που είχε πως οι άνθρωποι «ξεχνούν εύκολα την ιστορία και είναι πάντα επιρρεπείς στην επανάληψη παλαιότερων σφαλμάτων» έτσι κι ο Μιχάλης Πιτένης νιώθει την υποχρέωση να μας πει αλήθειες για ζητήματα που κοντεύουν να ξεχαστούν.
Το βιβλίο μάς λέει αλήθειες για τα παιδιά της Βέρμαχτ, για τα παιδιά δηλαδή που ήταν καρπός βιασμού, συναλλαγής «σεξ αντί τροφίμων», αποπλάνησης αλλά και σε αρκετές περιπτώσεις αληθινού έρωτα των γυναικών στις διάφορες κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης με στρατιώτες της Βέρμαχτ. Ένα θέμα ταμπού όχι μόνο για την Ελλάδα. Αλήθειες για τα παιδιά που γεννιόντουσαν κατά παραγγελία στα προγράμματα ευγονικής, για τον φανατισμό των «συνηθισμένων Γερμανών» (όρος του ιστορικού Daniel Goldhagen) που μετατράπηκαν σε πρόθυμους δήμιους, για τις σχέσεις της καθολικής εκκλησίας με τους Ναζί και, πιο συγκεκριμένα, για τον ρόλο που έπαιξε το Βατικανό στη φυγάδευσή τους στις χώρες της λατινικής Αμερικής. Και η πιο μεγάλη αλήθεια: «σε κάθε μεγάλη σφαγή στην ιστορία της ανθρωπότητας υπήρχε ένα ιδεολογικό, θρησκευτικό… περίβλημα, αλλά στον πυρήνα υπήρχε πάντοτε η ίδια απληστία… το χρήμα».
Από την άλλη, ο συγγραφέας καλεί τον αναγνώστη να είναι σε εγρήγορση για ζητήματα επείγοντα, τα οποία σήμερα καλούμαστε να στοχαστούμε και να λύσουμε. Κάνει εύστοχα σχόλια για τη μαζική μετανάστευση από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και για τις διώξεις των τσιγγάνων («σήμερα το πρόβλημα είναι οι τσιγγάνοι, στο μέλλον θα έχουν πρόβλημα και άλλες εθνικές ή φυλετικές ομάδες»). Γνωρίζουμε, άλλωστε, την ευαισθησία του συγγραφέα απέναντι στους τσιγγάνους ήδη από το μυθιστόρημά του Η προφητεία του Μότσαρτ (εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες). Αναφέρεται, ακόμη, στην οικονομική κρίση που θα οδηγήσει σε ένα νέο οικονομικό μοντέλο με στόχο τον έλεγχο του εργατικού δυναμικού. Λέει ο αφηγητής: «Η οικονομική κρίση δεν εξαφανίζει απλώς το χρήμα, δεν το κάνει να φεύγει απ’ τα χέρια των πολλών για να καταλήξει στα χέρια των λίγων. Διαλύει, ισοπεδώνει ζωές. Σκοτώνει την ελπίδα. Δεν γιγαντώνονται απλώς τα άκρα. Ο καθένας πια αργά ή γρήγορα μπορεί να φθάσει στα άκρα. Ποιος και πώς θα το σταματήσει αυτό; Ποιος και πώς θα προσπαθήσει να το εκμεταλλευτεί;» Αν αυτό συνδυαστεί με το γεγονός ότι η νέα γενιά είναι ανιστόρητη και το ότι «οι άνθρωποι ξεχνάνε και κάνουν πολλές φορές τα ίδια λάθη», δεν είναι να απορούμε που βρίσκονται σήμερα στα ευρωπαϊκά κοινοβούλια άνθρωποι επικίνδυνοι για τη δημοκρατία. Καθίσταται έτσι τραγικά επίκαιρο αυτό που έχει γράψει ο επιζών του Ολοκαυτώματος Ελί Βιζέλ: «ο δήμιος σκοτώνει πάντα δύο φορές, τη δεύτερη με τη λήθη».
Η δημοσιογραφική ιδιότητα του Πιτένη είναι έκδηλη ιδιαίτερα στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου όπου γίνεται μια ανάλυση της ευρωπαϊκής πολιτικής. Η πολιτική πάντοτε ενδιέφερε τους πεζογράφους και τους ποιητές, το στοίχημα είναι όμως να μη γίνεται το κείμενο διδακτικό.
Ο συγγραφέας μάς καλεί να προβληματιστούμε για το ότι οι σύνδεσμοι οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων αποτελούν σε πολλές περιπτώσεις εκκολαπτήρια φασιστών, για το ότι ένα γεγονός μοναδικό, όπως είναι το ολοκαύτωμα, έχει γίνει θέαμα στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση με αποτέλεσμα να χάνει τη δραματικότητά του και να σχετικοποιείται, για τον ιδιότυπο ρατσισμό που βιώνουν οι σημερινοί Έλληνες στην Ευρώπη («ο Παναγιώτης, ως Έλληνας, δεν μπορεί να βρει σπίτι στο Μόναχο»). Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στα αγγλικά με τον αρχικό του τίτλο Ο κανόνας του Χάμπερ. Ο Φριτς Χάμπερ ήταν Γερμανοεβραίος χημικός που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ το 1918. Ειδικός στα δηλητηριώδη αέρια, διατύπωσε μια απλή μαθηματική σχέση ανάμεσα στην ποσότητα του αερίου και στον χρόνο που χρειάζεται να εκτεθεί κάποιος μέχρι να πεθάνει. Αυτή η σχέση έγινε γνωστή ως «κανόνας του Χάμπερ».
Η δημοσιογραφική ιδιότητα του Πιτένη είναι έκδηλη ιδιαίτερα στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου όπου γίνεται μια ανάλυση της ευρωπαϊκής πολιτικής. Η πολιτική πάντοτε ενδιέφερε τους πεζογράφους και τους ποιητές, το στοίχημα είναι όμως να μη γίνεται το κείμενο διδακτικό. Και στο βιβλίο του Πιτένη αυτό δεν συμβαίνει. Αυτό που υπερέχει και μένει είναι η λογοτεχνική του αξία: φροντισμένος λόγος, ακέραιοι χαρακτήρες, ανατροπές, έντονο το στοιχείο της έκπληξης. Φτάνει ο αναγνώστης σε ένα σημείο που δεν είναι σίγουρος για κανένα από τα πρόσωπα του έργου. Μεγάλη λογοτεχνική αρετή η σοφή αρχιτεκτονική στη δόμηση των κεφαλαίων. Με μαεστρία κλείνει το κάθε κεφάλαιο κορυφώνοντας λίγο λίγο την αγωνία του αναγνώστη.
Η ανάδειξη του τραύματος που είναι ο ναζισμός και τα εγκλήματά του αλλά και η ανάδειξη των συνεπειών της αναβίωσης της ναζιστικής ιδεολογίας γίνεται ανάχωμα απέναντι στη λήθη.
Η ανάδειξη του τραύματος που είναι ο ναζισμός και τα εγκλήματά του αλλά και η ανάδειξη των συνεπειών της αναβίωσης της ναζιστικής ιδεολογίας γίνεται ανάχωμα απέναντι στη λήθη. Ο Πιτένης είναι ένας συγγραφέας ο οποίος δεν καταπιάνεται με ανώδυνα θέματα αλλά βουτάει βαθιά μέσα στην ιστορία κάνοντας πράξη αυτό που έδειξε με τη ζωή του ο Πρίμο Λέβι: την ηθική της μνήμης ως καθήκον. Το μυθιστόρημα Η απόγονος εντάσσεται σε εκείνη την παράδοση της μεταπολεμικής μας πεζογραφίας η οποία, εκτός από το ιστορικό μυθιστόρημα, επιδεικνύει μια ιδιαιτέρως αυξημένη ιστορική συνειδητοποίηση. Όπως έχει επισημάνει η Βενετία Αποστολίδου, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος καθώς και η Κατοχή και ο Εμφύλιος που ακολούθησαν αποτελούν «μία τεράστια τομή σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ιστορική συνείδηση του μυθιστορήματος».
Παραφράζοντας τον τίτλο του βιβλίου του Τοντόροφ Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, που αναφέρθηκε στην αρχή, πιστεύω πως τα περισσότερα λογοτεχνικά βιβλία που εκδίδονται σήμερα θέτουν από πολλές απόψεις τη λογοτεχνία σε κίνδυνο. Βιβλία, όπως αυτό του Μιχάλη Πιτένη, μας κάνουν να ελπίζουμε ότι η λογοτεχνία έχει νόημα και σκοπό, μας βοηθάνε, πέρα από την αναγνωστική απόλαυση, να καταλάβουμε καλύτερα τον κόσμο και να ζήσουμε μέσα σε αυτόν.
* Η ΕΛΕΝΗ ΓΕΡΟΥΣΗ είναι φιλόλογος και δρ. φιλοσοφίας.
Υ.Γ. Δημοσιεύτηκε στη bookpress.gr στις 8/8/2019
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου